नर्मदा परिक्रमा: निसर्ग, साहस आणि अध्यात्म यांचा त्रिवेणी संगम

नर्मदा परिक्रमा: आत्मशोधाचा एक दिव्य प्रवास

प्रस्तावना: 'नर्मदे हर!' - एका मंत्रमुग्ध करणाऱ्या प्रवासाची सुरुवात

'नर्मदे हर!' हा केवळ एक जयघोष नाही, तर तो एक मंत्र आहे; जो लाखो भाविकांना नर्मदेच्या पवित्र प्रवाहाशी जोडतो. डिसेंबर २०२४ ते एप्रिल २०२५ या काळात, याच मंत्राचा जप करत, नर्मदा मातेने माझ्याकडून तिची परिक्रमा पूर्ण करवून घेतली. हा केवळ एक प्रवास नव्हता, तर ती एक तपश्चर्या होती, एक असा अनुभव होता, जिथे निसर्ग, साहस आणि अध्यात्म यांचा विलक्षण संगम अनुभवता आला. नर्मदा परिक्रमा म्हणजे केवळ नदीच्या काठाने चालणे नव्हे, तर ते स्वतःच्या आत डोकावून पाहण्याचे, आपल्या मर्यादा ओळखण्याचे आणि त्यापलीकडे जाण्याचे एक साधन आहे. हा प्रवास म्हणजे भौतिक जगापासून दूर, स्वतःच्या अस्तित्वाच्या मूळ स्रोताकडे परतण्याचा एक प्रयत्न आहे.

नर्मदेचे आध्यात्मिक महत्त्व: 'हर कंकर शंकर'

नर्मदा, जिला 'रेवा' या नावानेही ओळखले जाते, ही भारतातील सात पवित्र नद्यांपैकी एक आहे. तिचे आध्यात्मिक महत्त्व अद्वितीय आणि सखोल आहे, कारण ती एकमेव नदी आहे जिची परिक्रमा केली जाते.

शिवपुत्री आणि मोक्षदायिनी: पौराणिक कथेनुसार, भगवान शिवाच्या घामातून नर्मदेचा जन्म झाला, म्हणूनच तिला 'शिवपुत्री' म्हटले जाते. तिच्या पवित्र प्रवाहामुळे तिला 'मोक्षदायिनी' मानले जाते. असे मानले जाते की गंगेत स्नान केल्याने, यमुनेचे सात दिवस आणि सरस्वतीचे तीन दिवस सेवन केल्याने जे पुण्य मिळते, ते नर्मदेच्या केवळ दर्शनाने प्राप्त होते.

'हर कंकर शंकर': नर्मदेचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे तिच्या प्रवाहातील प्रत्येक दगड (कंकर) हा शिवलिंगाचे रूप मानला जातो. हे दगड 'बाणलिंग' म्हणून ओळखले जातात आणि ते स्वयंभू असल्यामुळे त्यांच्या प्राणप्रतिष्ठेची आवश्यकता नसते. यामुळेच "हर कंकर शंकर" ही उक्ती प्रचलित आहे आणि परिक्रमावासी नदीच्या प्रत्येक कणाला आदराने पाहतो.

पितृमुक्तीचे तीर्थ: नर्मदा नदी पितरांच्या तारणासाठीही अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते. तिच्या काठावर श्राद्ध किंवा तर्पण केल्याने पितरांना सद्गती मिळते, अशी दृढ श्रद्धा आहे.

तपश्चर्येचे फळ: नर्मदा परिक्रमा ही एक जिवंत तपश्चर्या मानली जाते. या प्रवासात येणारे कष्ट सहन करून, नियमांचे पालन करत, अहंकार आणि आसक्तीचा त्याग करत पूर्ण केलेली परिक्रमा साधकाला आध्यात्मिकदृष्ट्या उन्नत करते. ती केवळ बाह्य यात्रा नसून, मनाच्या आणि आत्म्याच्या शुद्धीकरणाची एक आंतरिक प्रक्रिया आहे.

परिक्रमेची बंधने आणि नियम: एकनिष्ठेची साधना

नर्मदा परिक्रमा ही केवळ एक यात्रा नसून, ती एक कठोर साधना आहे. या साधनेसाठी काही नियम आणि बंधने पाळणे अनिवार्य आहे, जे परिक्रमावासीला शिस्त, समर्पण आणि वैराग्य शिकवतात.

नर्मदेचे पात्र न ओलांडणे: परिक्रमेचा सर्वात महत्त्वाचा नियम म्हणजे नर्मदेचे पात्र किंवा तिच्या कोणत्याही उपनदीचे पात्र ओलांडू नये. उपनदी आल्यास, तिच्या उगमापर्यंत चालत जाऊन तिला पार करून पुन्हा नर्मदेच्या काठावर यावे लागते.

ब्रह्मचर्य आणि सात्विकता: परिक्रमेच्या काळात पूर्ण ब्रह्मचर्य पाळणे, सत्य बोलणे आणि सात्विक आचरण ठेवणे बंधनकारक आहे. कांदा, लसूण, मांसाहार आणि कोणत्याही प्रकारचे व्यसन पूर्णपणे वर्ज्य असते.

अकिंचन वृत्ती: परिक्रमावासीने सोबत अधिक पैसे किंवा मौल्यवान वस्तू ठेवू नयेत. त्याला 'अकिंचन' (ज्याच्याकडे काही नाही) वृत्तीने राहावे लागते. उदरनिर्वाहासाठी भिक्षा (मधुकरी) मागून किंवा आश्रमांमध्ये मिळणाऱ्या 'सदावर्त' (शिधा) वर अवलंबून राहावे लागते.

नित्यकर्म आणि सेवा: दररोज सकाळी नर्मदेत स्नान करणे, नर्मदेची पूजा आणि आरती करणे, आणि शक्य असल्यास आश्रमात किंवा मार्गात सेवा करणे, हे परिक्रमेच्या दिनक्रमाचा भाग असते.

अहंकार त्याग: परिक्रमावासीने स्वतःच्या नावाचा, पदाचा किंवा ओळखीचा त्याग करून केवळ 'नर्मदे हर' या जयघोषाने स्वतःची ओळख ठेवावी. क्रोध, मोह, मत्सर यांसारख्या भावनांवर नियंत्रण ठेवणे अपेक्षित असते.

पादत्राणे न वापरणे: अनेक कठोर साधक अनवाणी परिक्रमा करतात. मात्र, शारीरिक क्षमतेनुसार पादत्राणे वापरण्यास मुभा असते, पण चामड्याच्या वस्तू (चप्पल, बूट, पट्टा) वापरण्यास मनाई असते.

परिक्रमेचा मार्ग: आव्हाने आणि अनुभूती

नर्मदा परिक्रमा हा सुमारे ३,५०० ते ३,८०० किलोमीटरचा पायी प्रवास आहे. हा मार्ग सोपा नाही; तो शारीरिक आणि मानसिक सहनशीलतेची परीक्षा पाहणारा आहे.

भौगोलिक आव्हाने: मध्य प्रदेशातील अमरकंटकपासून सुरू होणारा हा प्रवास घनदाट जंगले, उंच डोंगर, खडकाळ पायवाटा आणि खोल दऱ्यांमधून जातो. विशेषतः 'शूलपाणी'च्या जंगलातील मार्ग अत्यंत खडतर आणि धोकादायक मानला जातो. याउलट, गुजरातच्या सपाट प्रदेशात रखरखीत ऊन आणि धुळीच्या रस्त्यांवरून चालणेही तितकेच आव्हानात्मक असते.

शारीरिक आणि मानसिक थकवा: दररोज २० ते २५ किलोमीटर चालण्याने येणारा शारीरिक थकवा, पायाला येणारे फोड आणि ्शारीरिक वेदना सहन कराव्या लागतात. अनेकदा एकटेपणामुळे किंवा कठीण परिस्थितीमुळे काहींना मानसिक थकवाही जाणवतो. अशा वेळी केवळ नर्मदेवरील श्रद्धाच परिक्रमावासीला पुढे जाण्याची ऊर्जा देते.

जंगली प्राण्यांचा धोका: जंगलातून जाताना साप, विंचू आणि इतर जंगली प्राण्यांपासून सावध राहावे लागते. रात्रीचा मुक्काम शक्यतोवर आश्रमात किंवा गावात करणे सुरक्षित ठरते.

अन्न-पाण्याची सोय: अनेक दुर्गम भागांमध्ये वेळेवर अन्न आणि पाणी मिळेलच याची खात्री नसते. अशा वेळी सोबत ठेवलेले थोडेफार  गूळ-शेंगदाणे उपयोगी पडतात. मात्र, नर्मदेच्या कृपेने कुठूनतरी मदतीचा हात पुढे येतोच, हा बहुतांश परिक्रमावासीयांचा अनुभव आहे.

या आव्हानांवर मात करत पुढे जाताना मिळणारी अनुभूती मात्र अवर्णनीय असते. आश्रमांमध्ये मिळणारा निवारा, गावकऱ्यांनी प्रेमाने दिलेली भिक्षा आणि इतर परिक्रमावासीयांसोबत झालेले संवाद, या सर्व गोष्टींनी प्रवासातील कष्ट हलके होतात. हा प्रवास तुम्हाला शिकवतो की कमीत कमी गरजांमध्येही जीवन किती आनंदी आणि समाधानी असू शकते.

समारोप: परिक्रमेनंतरचे जीवन - एक नवा दृष्टिकोन

नर्मदा परिक्रमा पूर्ण करून घरी परतल्यावर, मी केवळ शारीरिकदृष्ट्या परत आलो आहे; माझे मन आणि आत्मा नर्मदेच्या काठावरच रेंगाळत आहे. या प्रवासाने मला जे दिले, ते शब्दांत मांडणे कठीण आहे. परिक्रमेने मला स्वतःकडे पाहण्याचा एक नवीन दृष्टिकोन दिला. जीवनातील लहान-सहान गोष्टींमधील आनंद शोधायला शिकवले, संयम आणि सहनशीलता वाढवली आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, निसर्ग आणि श्रद्धा यांच्यावरील विश्वास अधिक दृढ केला.

नर्मदा परिक्रमा ही एक अशी यात्रा आहे, जी प्रत्येकाने आयुष्यात एकदा तरी अनुभवावी. ती तुम्हाला केवळ भारताच्या हृदयाशीच नाही, तर तुमच्या स्वतःच्या हृदयाशीही जोडेल. हा प्रवास संपत नाही, तर येथून खऱ्या अर्थाने एका नवीन प्रवासाची सुरुवात होते - आत्मशोधाच्या, साधेपणाच्या आणि कृतज्ञतेच्या प्रवासाची.

नर्मदे हर!