डिजिटल युगातील धोके: आपल्या गोपनीयतेवर टांगती तलवार आणि AI चे बदलते चित्र

तंत्रज्ञानाचा अमृतकुंभ आणि विषाची धार

आज आपण एका अशा युगात जगतो आहोत, जिथे आपल्या आयुष्यातील प्रत्येक क्षण डिजिटल तंत्रज्ञानाने वेढलेला आहे. सकाळी उठल्यापासून रात्री झोपेपर्यंत, आपला मोबाईल फोन, सोशल मीडिया ॲप्स (फेसबुक, एक्स, टेलिग्राम), गूगल, ॲपल आयफोन यांसारखी उपकरणे आणि प्लॅटफॉर्म्स आपल्यासोबत असतात. ही साधने आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनली आहेत, ज्यामुळे अनेक गोष्टी सोप्या झाल्या आहेत, माहितीचा महासागर आपल्या बोटांवर आला आहे आणि जग जवळ आले आहे. हे जणू काही 'अमृतमंथना'तून निघालेल्या अमृतासारखे आहे, जे जीवनाला अधिक सुखकर बनवते.

परंतु, प्रत्येक अमृतासोबत विषाची धार असते, हे आपण विसरता कामा नये. तंत्रज्ञानाच्या या अफाट प्रगतीसोबतच, आपल्या गोपनीयतेवर आणि सुरक्षिततेवर एक मोठी टांगती तलवार लटकत आहे. नुकत्याच समोर आलेल्या एका धक्कादायक बातमीने तर आपल्या डोळ्यावरची पट्टी पूर्णपणे काढून टाकली आहे. भारत सरकारने तातडीने एक महत्त्वाची सूचना जारी करत, १६ अब्ज ऑनलाइन पासवर्ड्स आणि ओळख हॅकर्सनी चोरी केल्याचे उघड केले आहे. ही आकडेवारी नुसती आकडेवारी नाही, तर आपल्या डिजिटल अस्तित्वाच्या मुळावर उठलेले एक मोठे संकट आहे. हे संकट केवळ वैयक्तिक नाही, तर आपल्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेसाठी, आपल्या नोकरी-व्यवसायासाठी आणि एकूणच सामाजिक स्थैर्यासाठी एक गंभीर धोका निर्माण करणारे आहे.

डिजिटल जगतातील अदृश्य घुसखोरी: १६ अब्ज पासवर्ड्सचा महाकाय डेटाचोर

गेल्या तीन दशकांत हॅकर्सनी ही महाकाय चोरी केली आहे, ती एका रात्रीत नव्हे तर हळूहळू, पद्धतशीरपणे. तुमच्या नकळत, तुमच्या फोनमध्ये, सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्ममध्ये घुसखोरी करून त्यांनी तुमचा गोपनीय डेटा गोळा केला आहे. आता त्यांच्याकडे इतक्या मोठ्या प्रमाणात तुमची वैयक्तिक माहिती उपलब्ध आहे की, तुम्हाला तुमचे पासवर्ड्स बदलण्याशिवाय कोणताही पर्याय नाही, असे सरकार ठामपणे सांगत आहे.

याचा अर्थ काय? याचा अर्थ असा की, तुम्ही तुमच्या डिजिटल जीवनात सुरक्षित नाही आहात. तुमची कोणती माहिती कधी, कुठे आणि कोणाकडे पोहोचली आहे, याची तुम्हाला कल्पनाही नाही. आपण जणू काही एका मोठ्या 'सायबर वॉर'च्या मध्यभागी उभे आहोत, जिथे आपला डेटा हेच सर्वात मोठे शस्त्र आहे. तुमच्या बँकेचे डिटेल्स, तुमच्या सोशल मीडियावरील पोस्ट्स, तुमच्या खासगी चॅट्स, तुमचा लोकेशन डेटा – ही सर्व माहिती आता चुकीच्या हातात असण्याची शक्यता आहे. हे असे आहे की जणू काही तुम्ही तुमच्या घराबाहेर पाऊल ठेवल्यापासून प्रत्येक चौकात एक सीसीटीव्ही कॅमेरा तुम्हाला फॉलो करत आहे, जो तुम्हाला मदत करू शकतो, पण तुमच्या प्रत्येक हालचालीची नोंद ठेवून त्याचा गैरवापरही करू शकतो. गुजरातमध्ये एका दांपत्याच्या बेडरूममधील टीव्ही सेट हॅक करून त्यांच्या गोपनीय क्षणांचा गैरवापर केल्याचा प्रकार हे त्याचेच एक भयावह उदाहरण आहे.

तुम्ही जेव्हा गूगल किंवा जीमेलला लोकेशन अॅक्सेस देता, तेव्हा त्यांना तुम्ही काल बारामतीमध्ये होता की गोव्यात हे लगेच कळते. त्यानुसार तुम्हाला जाहिराती दाखवल्या जातात, ज्या तुमचा व्यापारिक दृष्टिकोन घडवण्याचा प्रयत्न करतात. एका मर्यादेपर्यंत हे ठीक आहे, पण आता सरकारने दिलेल्या इशाऱ्यानुसार, चोरीला गेलेल्या या डेटाचा वापर सायबर गुन्हे आणि फसवणुकीसाठी मोठ्या प्रमाणावर होण्याची शक्यता आहे.

सरकारचा तातडीचा इशारा आणि नागरिकांची जबाबदारी

भारत सरकारने या गंभीर धोक्याला गांभीर्याने घेतले असून, नागरिकांना तातडीने काही उपाययोजना करण्याचे आवाहन केले आहे. या उपाययोजना केवळ सल्ले नसून, आपल्या डिजिटल सुरक्षिततेसाठी आवश्यक पाऊले आहेत:

1.      सर्व ऑनलाइन पासवर्ड्स तातडीने बदला: ही पहिली आणि सर्वात महत्त्वाची पायरी आहे. तुमचे बँक अकाउंट्स, सोशल मीडिया प्रोफाईल्स, ईमेल, शॉपिंग साईट्स – प्रत्येक ठिकाणचे पासवर्ड्स त्वरित बदला.

2.      मल्टीफॅक्टर ऑथेंटिकेशन (MFA) चा वापर करा: सरकारने 'टू-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन' पेक्षाही पुढे जात 'मल्टीफॅक्टर ऑथेंटिकेशन' वापरण्याचा सल्ला दिला आहे. यामध्ये केवळ पासवर्डच नव्हे, तर तुमच्या मोबाईलवर येणारा ओटीपी, तुमच्या चेहऱ्याची ओळख (Face Recognition) किंवा बायोमेट्रिक्स (उदा. फिंगरप्रिंट) यांसारख्या अनेक स्तरांवरून खात्री केली जाते, ज्यामुळे तुमचा पासवर्ड जरी हॅक झाला तरी तुमच्या खात्यात अनाधिकृत प्रवेश मिळवणे शक्य होत नाही.

3.      पासकी (Passkey) चा वापर करा: जिथे शक्य असेल तिथे 'पासकी' वापरा. हा पासवर्डलेस (Passwordless) पर्याय आहे, जो बायोमेट्रिक किंवा PIN च्या आधारे अधिक सुरक्षितता देतो.

4.      अँटीव्हायरस स्कॅन (Antivirus Scan) नियमितपणे करा: तुमच्या सर्व डिजिटल उपकरणांमध्ये (मोबाईल, लॅपटॉप, टॅबलेट) अद्ययावत अँटीव्हायरस सॉफ्टवेअर इंस्टॉल करा आणि नियमितपणे स्कॅन करा.

सर्वाधिक वापरले जाणारे पासवर्ड्स: सायबर हल्लेखोरांचे सोपे लक्ष्य

सायबर तज्ञांनी एक धक्कादायक वास्तव समोर आणले आहे: जगात सर्वाधिक वापरले जाणारे १० पासवर्ड्स असे आहेत, जे हॅकर्सना अवघ्या काही सेकंदात क्रॅक करता येतात. यात '123456', 'password', 'admin' यांसारख्या सामान्य पासवर्ड्सचा समावेश आहे. यापैकी अनेक पासवर्ड्सचा वापर आपल्यापैकी अनेकांनी केला असेल. यामुळे सायबर हल्लेखोरांसाठी ही एक खुली संधीच असते. 'भारतीय संगणक आपत्कालीन प्रतिसाद संघटना' (CERT-In) ने दिलेल्या माहितीनुसार, ॲपल, गूगल, फेसबुक, टेलिग्राम, गिटहब आणि अनेक VPN सेवांसह सुमारे ३० वेगवेगळ्या स्त्रोतांकडून हा डेटा चोरीला गेला आहे. यामुळे 'फिशिंग', 'अकाउंट टेकओव्हर' आणि 'व्यवसाय ईमेल हॅक' यांसारख्या धोक्यांची शक्यता वाढली आहे.

AI आणि सायबर गुन्हेगारी: भविष्यातील गंभीर आव्हान

आता जर हा चोरीला गेलेला डेटा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) च्या माध्यमातून चुकीच्या कारणांसाठी वापरला गेला, तर त्याचे परिणाम अधिक भयावह असतील. AI मध्ये डेटाचे विश्लेषण करण्याची आणि त्यातून नवीन गोष्टी निर्माण करण्याची प्रचंड क्षमता आहे. या क्षमतेचा गैरवापर करून सायबर गुन्हेगार आपली गोपनीय माहिती वापरून अनेक प्रकारची फसवणूक करू शकतात.

याचे एक ज्वलंत उदाहरण महाराष्ट्रातील कराड शहरात नुकतेच घडले आहे. एका डॉक्टराने AI चा वापर करून, आपल्या एका मित्राच्या मदतीने, इतर दोन डॉक्टरांचे अश्लील व्हिडिओ तयार केले आणि ते ऑनलाइन शेअर केले. सुदैवाने, ही गोष्ट लवकर लक्षात आली आणि सायबर पोलिसांनी तात्काळ कारवाई करून आरोपींना अटक केली.

सायबर तज्ञांनी या घटनेवर भाष्य करताना सांगितले की, AI तंत्रज्ञानाच्या मदतीने आता असे व्हिडिओही तयार करणे शक्य झाले आहे, ज्यात तुम्ही नसतानाही तुमचा चेहरा वापरला जातो. याला 'डीपफेक' (Deepfake) म्हणतात. यामुळे भविष्यात अशा फसवणुकीचे प्रकार वाढण्याची भीती आहे. त्यामुळे, जवळच्या नातेवाईक किंवा मित्रांकडून आलेल्या कोणत्याही संशयास्पद मेसेज किंवा लिंकवर डोळे झाकून विश्वास ठेवू नका. त्याची सत्यता पडताळून पाहणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

AI चे दुहेरी रूप: नोकरी कपात आणि नवीन संधींची निर्मिती

या सायबर धोक्यांसोबतच, AI आपल्या नोकरी बाजारावरही मोठा परिणाम करत आहे. जगभरात AI मुळे कोट्यवधी नोकऱ्यांमध्ये कपात झाली आहे. भारतातही ६.५ लाखांहून अधिक नोकऱ्या AI मुळे धोक्यात आल्या आहेत. ग्राहक सेवा, टेक सपोर्ट, लॉजिस्टिक्स, बँकिंग आणि प्रशासकीय भूमिकांसारख्या क्षेत्रांना याचा सर्वाधिक फटका बसला आहे. AI च्या ऑटोमेशनमुळे अनेक मानवी कामे आता मशीन्सद्वारे केली जात आहेत.

परंतु, AI हे केवळ नोकऱ्या हिरावून घेणारे तंत्रज्ञान नाही. हे एक दुहेरी तलवारीसारखे आहे. एका बाजूने ते नोकऱ्या कमी करत असताना, दुसऱ्या बाजूने ते नवीन संधींची निर्मितीही करत आहे. जगभरात ८.५ कोटी नोकऱ्या AI मुळे धोक्यात आल्या असल्या तरी, ९.७ कोटी नवीन नोकऱ्या AI मुळे तयार होण्याची शक्यता आहे.

आजच्या नोकरी बाजारात एक नवीन ट्रेंड दिसतोय: 'लेस हायर अँड मोअर फायर' (कमी भरती आणि जास्त नोकरी कपात). तंत्रज्ञानापेक्षा वेगाने वाढत असलेली एकमेव गोष्ट म्हणजे 'लेऑफ'.

AI टॅलेंट क्रायसिस: 'गोल्ड रश' आणि कौशल्याची मागणी

चॅट जीपीटीसारख्या AI प्लॅटफॉर्म्सची वाढ थक्क करणारी आहे. या वेगाने वाढणाऱ्या तंत्रज्ञानामुळे 'AI टॅलेंट क्रायसिस' (AI Talent Crisis) निर्माण झाला आहे. म्हणजेच, AI क्षेत्रात कुशल आणि प्रतिभावान व्यक्तींची प्रचंड मागणी आहे, परंतु त्यांची उपलब्धता खूपच कमी आहे. उद्योग तज्ञांनुसार, एकट्या भारतात १० लाख AI प्रतिभावान लोकांची कमतरता आहे.

यामुळे कंपन्यांमध्ये 'टॅलेंट वॉर' सुरू झाले आहे. ओपन AI, गूगल, मायक्रोसॉफ्ट, एनव्हिडिया यांसारख्या बड्या कंपन्या एकमेकांच्या कर्मचाऱ्यांना आपल्याकडे खेचण्याचा प्रयत्न करत आहेत. मार्क झुकरबर्ग स्वतः गूगलच्या AI कर्मचाऱ्यांना मेटा जॉइन करण्यासाठी ईमेल लिहित आहेत. जेव्हा बाजारात संधी जास्त असतात आणि प्रतिभा कमी असते, तेव्हा अशा प्रतिभावान लोकांची मागणी आणि पगार दोन्ही मोठ्या प्रमाणात वाढतात. अनेक भारतीय कंपन्या AI टॅलेंटला जास्त पगार देत आहेत, तर नेटफ्लिक्स आणि ॲमेझॉनसारख्या कंपन्या लाखों डॉलर्स देण्यास तयार आहेत.

भविष्यातील संधी आणि शिक्षण पद्धतीतील बदल

प्रत्येक दशकात एक असे तंत्रज्ञान येते, जे बाजारात मोठे बदल घडवते. २००० च्या दशकात 'डॉट कॉम' बूम होता, २०१० मध्ये ॲन्ड्रॉइड ॲप डेव्हलपमेंटने क्रांती घडवली आणि आता २०२५ मध्ये AI हेच तंत्रज्ञान आहे, जे सर्वाधिक पगाराची पॅकेजेस देत आहे. मशीन लर्निंग इंजिनियर, डीप लर्निंग इंजिनियर, AI रिसर्च सायंटिस्ट, डेटा सायंटिस्ट, कॉम्प्युटर व्हिजन इंजिनियर हे असे जॉब रोल्स आहेत, ज्यांना उच्च मागणी आणि चांगले पगार आहेत.

भारतात दरवर्षी ३ कोटी विद्यार्थी पदवीधर होतात, पण त्यापैकी ८०% बेरोजगार राहतात. कारण, बाजारात AI संबंधित तंत्रज्ञानाची मागणी आहे, परंतु बहुतेक पदवीधरांकडे ती कौशल्ये नाहीत. आर्ट्ससारख्या नॉन-टेक्निकल क्षेत्रातील पदवीधरांना नोकऱ्या मिळवण्यासाठी संघर्ष करावा लागतो.

पण, यावर एक सकारात्मक उपाय आहे: डिग्री महत्त्वाची नाही, कौशल्ये महत्त्वाची आहेत. तुम्ही बीटेक, बीए, बीकॉम किंवा बीबीएचे विद्यार्थी असलात तरी फरक पडत नाही. जर तुमचे कौशल्य संच (Skill Set) मजबूत असेल, तर तुम्हाला नोकरी मिळवणे सोपे होईल. AI प्रोफेशनल बनण्यासाठी इंटरनेट हे एक उत्तम माध्यम आहे. महागड्या कॉलेजमध्ये जाण्याची गरज नाही; तुमच्याकडे लॅपटॉप आणि इंटरनेट कनेक्शन असल्यास, तुम्ही आवश्यक कौशल्ये शिकू शकता आणि या नवीन नोकरी संधींचा लाभ घेऊ शकता.

जनरेटिव्ह AI आणि एजेंटीक AI: AI मधील हे दोन क्रांतीकारक तंत्रज्ञान समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. जनरेटिव्ह AI माहिती निर्माण करते (उदा. चॅट जीपीटी), तर एजेंटीक AI माहितीचे विश्लेषण करून निर्णय घेण्याची क्षमता ठेवते. तुमच्या रेझ्युमेमध्ये या कौशल्यांचा उल्लेख केल्यास तुम्हाला निश्चितच फायदा होईल. एजेंटीक AI तर मानवी हस्तक्षेपाशिवाय कामे पूर्ण करू शकते, ज्यामुळे कंपन्यांमध्ये 'AI एजंट्स' नवीन 'को-वर्कर्स' म्हणून येऊ शकतात.

कोडिंगचे भविष्य आणि 'अपस्किलिंग' ची गरज

अनेकांना वाटते की AI कोड लिहीत असल्याने कोडिंग शिकण्याची गरज नाही. पण हे चुकीचे आहे. AI आधारित उत्पादने विकसित करण्यासाठी तुम्हाला स्वतः कोडिंग येणे आवश्यक आहे. जरी तुम्ही AI च्या मदतीने कोड तयार करून घेतलात, तरी तो कोड कसा काम करतो हे समजून घेण्यासाठी आणि आवश्यक बदल करण्यासाठी तुम्हाला कोडिंगचे ज्ञान आवश्यक आहे. मार्क झुकरबर्ग, गूगल आणि मायक्रोसॉफ्टसारख्या कंपन्यांचे सीईओ स्वतः सांगत आहेत की, AI मोठ्या प्रमाणात कोड लिहित आहे, पण त्यांना AI कसे कार्य करते हे समजून घेण्यासाठी आणि ते विकसित करण्यासाठी मानवी अभियंत्यांची गरज आहे.

आज अनेक पारंपरिक टेक रोल्समध्ये (उदा. मॅन्युअल टेस्टर, बेसिक कोड लिहिणारे) ले-ऑफ्स दिसत आहेत, कारण त्यांची कामे AI ने घेतली आहेत. त्यामुळे, तुम्हाला स्वतःला अद्ययावत करावे लागेल, नवीन कौशल्ये आत्मसात करावी लागतील. मशीन लर्निंग, डीप लर्निंग, AI, डेटा सायंटिस्ट यांसारख्या भूमिकांमध्ये संधी शोधणे हेच आता आपल्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

शेवटचे आवाहन: माहितीचा पूर आणि जागरूक नागरिक

आज माहितीचा महापूर आहे. इंटरनेटवर AI बद्दल खूप 'नॉइज' (अनावश्यक माहिती) आहे. यातून आपल्या कामाची माहिती फिल्टर करणे हे एक मोठे आव्हान आहे. त्यामुळे, तुम्ही शांतपणे आपल्या गरजेनुसार माहिती शोधा आणि कौशल्ये शिकण्यावर लक्ष केंद्रित करा, केवळ लोकांच्या बोलण्यावर नाही.

आजच्या काळात, तुम्हाला चांगली नोकरी मिळवण्यासाठी मोठ्या कॉलेजमधून पदवीधर असणे किंवा टॉपर असणे आवश्यक नाही. तुम्हाला काम येते का, हे महत्त्वाचे आहे. जर तुम्हाला काम येत असेल, तर कंपन्या तुम्हाला चांगले पैसे देण्यास तयार आहेत. पण जर तुम्हाला काम येत नसेल, तर तिथे तुमच्यासाठी जागा नाही. हे एक कटू सत्य आहे, ज्याचा सामना प्रत्येकजण करत आहे.

आपल्याला हे समजून घ्यावे लागेल की, सायबर धोके आपल्या दारात उभे आहेत. आपल्या गोपनीयतेचे रक्षण करणे, हे आता आपल्याच हातात आहे. सरकारने दिलेला हा धोक्याचा इशारा तात्काळ अंमलात आणून, आपले पासवर्ड्स बदलून आणि मल्टीफॅक्टर ऑथेंटिकेशनचा वापर करून, आपण आपल्या डिजिटल जीवनाला अधिक सुरक्षित करू शकतो. भविष्यात तंत्रज्ञानासोबत जगायचे असेल, तर सतत शिकत राहणे आणि स्वतःला अद्ययावत ठेवणे हेच आपले 'नवीन सामान्य' (New Normal) असणार आहे.